Sinh ra từ vùng đất Quảng Trị khói lửa nhưng oai hùng, như bao nhiêu người khác, nhạc sĩ Lê Cao Phan thừa hưởng sẵn có trong mình những tố chất bẩm sinh của một con người tài hoa, có năng khiếu trên nhiều lĩnh vực. Bên cạnh đó, được xuất thân trong một gia đình có truyền thống Nho học nề nếp, tuy là một giáo viên nhưng với trí tuệ sắc bén, nhạc sĩ Lê Cao Phan không ngừng trau giồi tri thức về giáo dục mà cả về nghệ thuật. Đặc biệt, khi lớn lên, ông lại chọn cho mình con đường phụng sự tổ chức GĐPT, trở thành một Huynh trưởng GĐPT cao niên và sau này là một Phật tử lão thành. Từ năm 1951, Đại hội Gia đình Phật hóa phổ tổ chức tại chùa Từ Đàm, Huế, nhất trí đổi danh xưng thành Gia đình Phật tử cho đến ngày nay và đã cử ông đảm trách Trưởng ban Hướng dẫn GĐPT tỉnh Thừa Thiên kiêm Ủy viên Văn nghệ Ban Hướng dẫn GĐPT Trung Phần. Trong ông có nhiều khả năng thiên phú về âm nhạc, hội họa, văn họa và dịch thuật. Về âm nhạc, ông đã sáng tác và ấn hành hàng mấy chục tác phẩm. Song song việc chơi các loại đàn như piano, guitar, harmonica (khẩu cầm), ông còn đánh đàn tranh, đàn nguyệt… Ngoài ra, ông sáng tác khá nhiều ca khúc trong các tập nhạc đã được xuất bản khá lâu nhưng đến giờ vẫn còn mang dấu ấn: Chim mất con, Tiếng gà gáy sáng, Trăng sáng đồi sim và Phật giáo Việt Nam v.v… Về hội họa, ông cũng đã có những họa phẩm đặc sắc được tổ chức triển lãm bốn phòng tranh sơn dầu trước năm 1975. Trên lĩnh vực điêu khắc, ông cũng đã tự nghiên cứu học hỏi, ngoài các tượng đã tạc cho người thân trong gia đình và bạn bè, vào mùa Pháp nạn năm 1963, ông đã điêu khắc tượng Bồ tát Thích Quảng Đức đã tự thiêu để bảo vệ Dân tộc và Đạo pháp. Bức tượng đó hiện giờ đang được lưu giữ ở nước ngoài.
Với trình độ Hán ngữ vững vàng, nhạc sĩ Lê Cao Phan đã cảm tác nhiều bài thơ chữ Hán, không những thế, năm 1974, ông đã dịch Truyện Kiều sang thơ vần tiếng Pháp (Hixtoire de Kiều) do Nhà Xuất bản Khoa Học Xã Hội xuất bản vào năm 1991 và được UNESCO tài trợ và đưa vào bộ Sưu tập Tác phẩm tiêu biểu.
Tiếp đến, năm 1980 ông dịch Truyện Kiều sang thơ vần tiếng Anh do NXB Văn Nghệ TP.HCM xuất bản vào năm 1996 và cũng được UNESCO tài trợ và đưa vào bộ Sưu tập Tác phẩm tiêu biểu. Vào năm 2000, Nhà Xuất bản Văn Học đã cho in cuốn Ức Trai thi tập do ông dịch 105 bài thơ chữ Hán sang thơ vần Việt – Anh – Pháp.
Nay đã gần bước sang tuổi 87 nhưng trông ông vẫn còn phương phi, khỏe mạnh và khá bận rộn với những dự án mình còn dang dở. Hàng ngày, ông vẫn lên lịch làm việc cho riêng mình mặc dù không còn đi ra ngoài nhiều, chỉ quanh quẩn nơi căn phòng đơn giản với bao nhiêu là sách nằm trên con đường Nơ Trang Long – Q.Bình Thạnh.
Khúc nhạc thiêng
Trong vô vàn tác phẩm âm nhạc của nhạc sĩ Lê Cao Phan, nhất là các tác phẩm âm nhạc Phật giáo, ca khúc Phật giáo Việt Nam ra đời như là một sự kết tinh trọn vẹn nhất cho tấm lòng của ông đối với đạo pháp. Vào thượng tuần tháng 5 năm 1951, nhân dịp Đại hội lịch sử Phật giáo Bắc – Trung – Nam tổ chức tại chùa Từ Đàm, ông đã sáng tác bài hát này với tất cả sự nhiệt thành để chào mừng Đại hội. Và cũng chính ông chứ không ai khác đã đứng ra cầm nhịp điều khiển cho tốp huynh trưởng và đoàn sinh GĐPT đồng ca bài hát này trong buổi lễ khai mạc Đại hội làm cho chư vị tôn đức cùng các đại biểu vô cùng hân hoan xúc động.
Nhạc sĩ Lê Cao Phan
Nói về cảm giác khi ấy, ông điềm đạm cho rằng việc hoàn thành ca khúc là chuyện bình thường của một nhạc sĩ làm công việc sáng tác, nhưng bài hát này đã được hoàn thành trong hoàn cảnh vô cùng đặc biệt của Phật giáo và cất lên tiếng nói cũng như ước vọng của nhiều người nên có ý nghĩa vô cùng lớn lao. Ý nghĩa đó được thể hiện ngay trong thời gian diễn ra Đại hội thống nhất Phật giáo ba miền Bắc – Trung – Nam mà một đoạn hồi ký của cố Huynh trưởng cấp Dũng Nguyễn Xuân Quyền có ghi lại như sau: “Ngày khai mạc Hội nghị, sau buổi lễ bạch Phật, chư Tăng và đại biểu được mời ra đứng trước tiền đường điện Phật, sau buổi lễ bạch Phật, toàn thể đoàn sinh GĐPT sắp hàng trước chùa. Anh Võ Đình Cường trình bày lời giới thiệu xong, anh huynh trưởng điều khiển chương trình hô nghiêm, các em bắt tay chào rồi hát bài ca Sen Trắng. Lời ca vừa dứt thì bài chúc từ được đọc lên. Bó hoa dâng lên hội nghị, Hòa thượng nhận bó hoa xong thì bên mặt sân, một nhóm các em đứng trước micro hát bài Phật giáo Việt Nam. Chư tôn Tăng già, các đại biểu và toàn thể hội hữu đều vui mừng và ngạc nhiên về bài chúc từ và bài hát đầy ý nghĩa, trang nghiêm…”.
Kể từ khoảnh khắc đó, đi đâu người ta cứ nghe vang vọng mãi những ca từ hùng tráng biểu tượng cho sức sống của Phật giáo trên mảnh đất hình chữ S này. Ca từ ấy vượt cả không gian và thời gian, lan truyền đi nhanh chóng trong và ngoài nước trở thành linh hồn của bao thế hệ tin yêu Phật giáo. Đặc biệt, trong phong trào đấu tranh Phật giáo trước sự đàn áp khốc liệt của chính quyền Sài Gòn kỳ thị tôn giáo, nơi nào có hình ảnh xuống đường của Tăng Ni, Phật tử, sinh viên, học sinh thì nơi đó ca khúc này được cất lên.
Có lẽ nhờ ca từ đơn giản, dễ hiểu, tiết tấu mạnh theo thể loại hành khúc thể hiện một không khí trang nghiêm mà khi tập qua một lần bài Phật giáo Việt Nam nhiều người mau chóng thuộc lòng nhất là các em nhỏ đoàn sinh GĐPT. Từ đó có rất nhiều câu chuyện vui liên quan đến bài hát mà cố Huynh trưởng Nguyễn Hữu Huỳnh là một ví dụ. Khi ông vào Nam thành lập đơn vị GĐPT đầu tiên tại Sài Gòn, ông đã phải hướng dẫn các em đoàn sinh mọi thứ từ sinh hoạt chuyên môn, kiến thức Phật pháp đến trò chơi. Khi tập hát thì các em thuộc nhanh nhất là bài Phật giáo Việt Nam và một vài ca khúc sinh hoạt khác. Nhưng không biết ông tập ấn tượng như thế nào mà một lần đến sinh hoạt với các em tại số nhà 31 Nguyễn Thông, vừa bấm chuông cửa các em ở phía trong đã ồ lên: “Ông Phật giáo Việt Nam đã đến rồi.” Qua đó mới thấy sức lan tỏa của bài hát này.
Mãi vọng một bài ca
Dù bài Phật giáo Việt Nam đã trở nên quá nổi tiếng nhưng không phải ai cũng biết và nhớ đến nhạc sĩ Lê Cao Phan, người đã “sinh” ra tác phẩm tinh thần bất hủ này. Có người còn bảo ông đã chết như viên cảnh sát trong một câu chuyện chính ông là người đối diện trực tiếp xảy ra vào năm 1968. Một lần khi đạp xe đi ngang Công viên Tao Đàn (TP.HCM), thấy đông người đứng hát bài Phật giáo Việt Nam, ông định vào nhưng bị viên cảnh sát đứng gác ngăn lại, không cho vào và thông báo rất ngây ngô: “Người ta đang hát bài quốc ca của Phật giáo!”. Nghe vậy, ông liền hỏi viên cảnh sát về tác giả bài thì được đáp: “Bài hát đó là của ông Lê Cao Phan nhưng hình như ông ấy đã mất rồi. Bài hát hay quá mà!”. Cười sảng khoái, ông lấy trong túi ra mấy cái danh thiếp trao cho viên cảnh sát thì từ đó mọi việc mới vỡ lẽ.
Ngay cả lịch sử phát triển Phật giáo Việt Nam trong giai đoạn cận và hiện đại cũng có những “ứng xử” khác nhau về bài hát này. Theo HT.Thích Thiện Nhơn, Phó Chủ tịch kiêm Tổng Thư ký HĐTS thì từ năm 1951, bài hát này đã được sử dụng trong hai trường hợp: Chào Đạo kỳ 5 màu xanh, vàng, đỏ, trắng, cam và phần tổng hợp 5 màu trên; hai là chương trình văn nghệ của Ban Văn hóa và GĐPTVN.
